به گزارش " هنر نیوز " ،در مرکزشهر ارومیه واقع در خیابان اقبال، درمیان بازار قدیمی بنایی وجود دارد به نام مسجد جامع ارومیه. هرچند این بنا قدیمی است اما ورودی آن با آجرهای سه سانتی اصلا چنین موضوعی را تداعی نمی کند. مسجد جامع به شماره ثبت 243در فهرست آثار ملی قرار دارد و از بناهای نيمه دوم سده هفتم هجری قمری و مربوط به دوره سلجوقیان است .

هنگام ورود به صحن مسجد اولین چیزی که توجهت را جلب می کند وجود بناهای کاملا امروزی در دل صحن این مسجد است . به نظر می رسد از نظر هنری معماری صحن مسجد جامع ارومیه با بنا هم خوانی ندارد و از زیبایی آن می کاهد .به پشت مسجد که می روی بناهای قدیمی را می بینی که شبیه مخروبه اند . پرنده ای مرده در کنار این بناها که روزی محل زندگی ودرس طلاب در گذشته بوده اند به خوبی بیانگر این مطلبند که سالیان سال است کسی از این حجره ها استفاده نمی کند. آجرهای قدیمی نشان از آن دارند که احتمالا کل بناهای اطراف از جنس همین آجرهای قدیمی بوده و بعدها ،مجددا بناهای جدید با آجرهای سه سانتی ساخته شده اند . به سمت مسجد برمی گردم . وقتی در مورد قدمت این بنا و اینکه ظاهر آن قدمتی بیش از دوره سلجوقیان دارد از راهنما می پرسیم ، او می گوید : « باستان شناسان معتقدند این مسجد آتشکده ای بوده که با ورود اسلام به ایران توسط مسلمین به مسجد تبدیل شده است .»

داخل مسجد اولین چیزی که چشم هربیننده ای را خیره می کند، گچ بری های محراب است . محراب مسجد از نظر گچبری و خطوط از زيباترين آثار هنری مغول بوده و ارتفاع آن 82/7 متر و عرض آن 48/5 متر است. به گفته راهنما ،گچ بری محراب کار استاد عبدالمومن شرفشاه تبریزی است که در سال 676 ه.ق خلق و یکی از شاهکارهای اين مسجد محسوب می شود . داخل محراب ، محراب دیگری وجود دارد که شاگرد عبدالمومن به رسم شاگرد استادی و به دلیل آنکه به کاراستاد لطمه ای وارد نشود از روی محراب اولی ساخته است . دور مسجد آیات قرآنی به خط کوفی نگاشته شده . به گفته راهنما مسجد جامع بازسازی و مرمت شده و آجرهای کهنه و خراب با آجرهای نو تعویض شده اند.

او می گوید : «گنبد اصلی مسجد جامع ، گنبدهای قسمت چهلستون و شبستان را مرمت و جداره بيروني مسجد جامع بخشی احيا و بخشی مرمت شده و در و پنجره های فلزی کل مسجد تعويض شده اند .»

به درها و پنجره ها نگاه می کنم بعضی پنجره های قسمت پایین هنوزفلزی هستند.او می گوید :« بزودی این پنجره ها هم با پنجره های چوبی تعویض می شوند .در داخل مسجد جامع بخشی از تزئينات آسيب ديده مرمت شده و در قسمت چهلستون آجرها پاکسازی و بندکشی و سنگ‌ها نيز مرمت و بندکشی شده اند .»

ارتفاع زمین تا گنبد حدود 6 متر است . به ستون های مسجد که نگاه می کنی دو ردیف طاقی وجود دارد که به دلیل کج شدن ستونها در یک ردیف قرار ندارند. وقتی از راهنما علت را جویا می شویم می گوید :برخی معتقدند این ستونها از ابتدا کج بوده و در یک ردیف قرار نداشته اند اما برخی معتقدند به مرور زمان و در اثر سنگینی بنا ستونها این گونه کج شده اند .

این راهنما از حوضی سخن می گوید که در عکس های قدیمی وجود داشته ولی اکنون نیست. از او در مورد اینکه این حوض سنگی چه شکلی داشته و آیا در دست مرمت است یا خیر سوال می کنیم ،اظهار بی اطلاعی می کند.

در انتهای دیواره نزدیک ستونها مکانی وجود دارد که شبیه جایی برای روشن کردن شمع و یا محراب این سول درذهن تداعی می شود که آیا این مکان قبلا کلیسا بوده یا نه راهنما در این مورد چیزی نمی داند .

به طور کلی این مسجد شامل مجموعه آثاری از دوره های مختلف است:

1- شبستان گنبد دار قديمی كه قسمت اصلی بنا را تشکیل می دهد و در ساختمان آن تمام مشخصات يك بنای قديمی و معماری اسلامی را دیده می شود که اين قسمت مربوط به دوره سلجوقيان ( قرن 6 ه. ق ) است .

2- داخل شبستان گنبد دار محراب گچبری وجود دارد که تاريخ 676 ه.ق آن حکایت از زمان حكومت ايلخانيان دارد .

3- چهل ستون قديمی متصل به شبستان گنبد دار كه زمان ساختمان آن جديد تر از شبستان اصلی به نظر می رسد و در خاكبرداری از كف آن مقداری اشيای شكسته متعلق به دوره ايلخانی بدست آمده است.

4- حجرات قديمی اطراف صحن مسجد كه مربوط به اولين دوره زنديه بوده و سنگ نوشته موجود ، زمان احداث آن را در مورخه 1184 ه.ق نشان مي دهد.

5 – قسمتهای نوساز اطراف صحن که به جای بافتهای قدیمی ساخته شده اند و اکثر آنها متعلق به دوران اخیر است .

به گفته یک کارشناس بعضی عقیده دارند این ساختمان قبلا کلیسا بوده که در این صورت باید محرابی رو به غرب داشته باشد که آثاری از محراب در این قسمت دیده نشده است . برخی دیگر براین عقیده اند که این بنا از اول مسجد بوده،در این صورت نیز بایستی محراب داشته باشد که نداشته و جای محراب کنونی درب یک معبد دیده می شود . درِ واقعی محراب به اندازه 2متر در 2.5 متر پر شده است . از پشت دیوار محراب فعلی آثار در واقعی به چشم می خورد که درسمت چپ در مزبور، گودالی به طول1.5 و عرض 0.2متر موجود است که در این گودال سنگی با خط میخی یا پهلوی حجاری شده که درسالهای 1229 شمسی توسط مسیونهای خارجی با پرداخت وجهی به صاحب خانه پشت معبد کنده و برده شده است .

درسال 1184 ه.ق از طرف رضا قلیخان بیگلربیگی ( از روسای افشار ) در دو طرف گنبد مزبور ، شبستان بسیار محکمی ساخته و صحن وسیعی به آن اضافه گردیده و درچهار سمت آن حجره هایی برای طلاب بوجود آمده است .

از خصوصیات بارز مسجد جامع مشابهت فرم پلان قسمت قدیمی بنا با کاخ ساسانی دامغان است . بنا به روایتی محل جدید مسجد جایگاه معبدی از دوره ساسانی بوده که بعدها تبدیل به مسجد شده است.



مریم اطیابی